Зарим тохиолдолд ТӨК-д төр зохицуулагчийн үүргээ хэрэгжүүлэхдээ тухайн компанийн өмчлөгч гэдэг утгаараа түүнд бусдаас давуу эрх эдлүүлэх эсвэл улс төрийн зорилгоор үйл ажиллагаанд нь дарамт учруулж болох бодлого хэрэгжүүлэх явдал гардаг.

Үүнээс зайлсхийх үүднээс төрийн захиргааны болон өмчлөгчийн эрх үүргийг хэрэгжүүлэгч этгээдийг тусгайлан томилж, эрх үүргийг шат бүрд нь тогтоож өгөх явдал чухал байдаг.

Ингэснээр эдгээр нь хоорондоо заагтай болж төрийн байгууллагуудын зүгээс компанитай харилцах харилцаа тодорхой ойлгомжтой болох нөхцөл бүрэлдэнэ.

Иймд төрийн байгууллагуудын эрх үүргийг ялангуяа  төрийн өмчийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх этгээдийн эрх үүргийг тодорхой болгох хэрэгтэй. Энэ асуудлыг компани бүрийн дүрэмд маш тодорхой зааж өгөх нь зүйтэй.

Аливаа төр нийгмийн эмзэг хэсгээ дэмжих ёстой. Гэхдээ тэдгээрийг дэмжиж байна гээд хөнгөлөлт, тусламжийг хавтгайруулан нийтийг хамруулж болохгүй. Дэмжлэг тусламжийг компанийн үйл ажиллагаагаар дамжуулах бус зөвхөн зорилтот бүлэгтээ чиглүүлэх хэлбэрийг сонгох нь зүйтэй байдаг. Компаниар дамжуулсны улмаас хөнгөлөлт, дэмжлэг туслалцаа нь нийтийг хамарч, төлбөрийн чадвартай хэсэг хүртэл хөнгөлөлтөд хамрагддагаас болж компанийн хэвийн ажиллагаанд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэдгийг олон нийтэд ойлгуулах шаардлагатай байна.

Үүний тодорхой жишээ нь уур ус, цахилгаан, дулаан, нүүрсний үнийг зориудаар өртгөөс нь доогуур түвшинд барьдагаас эдгээр үйл ажиллагааг хариуцан хэрэгжүүлж буй компаниуд байнга алдагдалтай ажилладаг явдал юм.

ТӨК-иудын хувьд банк, санхүүгийн болон бусад байгууллагуудтай харьцахад төрийн өмчтэй гэдгээрээ түрүү барьж бусдаас илүү эрх эдлэх ёсгүй. Хэрэв ийм байдал гарвал зах зээлийн өрсөлдөөний зохицуулалт алдагдахад хүрдэг. Мөн ТӨК-ийн хувьд бусдын аждил ердийн аж ахуй эрхлэгч учраас зээл авах болон санхүүгийн аливаа хариуцлага хүлээхэд төрийн гэдэг утгаараа Засгийн газрын баталгааг шууд авах бололцоогүй.

Хэрвээ Засгийн газар тодорхой зорилгоор баталгаа гаргах бол өмчлөлийн хэлбэр түүнд нөлөөлөх ёсгүй.

Иймээс төрийн эзэмшиж буй хувьцаатай холбоотой эрх, үүргийг тухайн компанид төрийн захиргааны ямар байгууллага, хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар түүний дүрэмд тодорхой зааж өгөх нь зүйтэй. Ялангуяа төр 100% хувьцааг эзэмшдэг тохиолдолд тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигчийн эрх үүрэг болон бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэгч этгээдийн асуудлыг компанийн дүрэм болон бусад эрхийн актуудад маш нарийн тусгасан байвал зохимжтой.

Иймд компани бүрийн дүрэм, журамд удирдлагын тогтолцооны эрх үүргийг нарийн тодорхой зааглах, ялангуяа ТУЗ-ийн үйл ажиллагааг тогтмолжуулж компанийн сайн засаглалын энэ талын жишээ, зарчмуудыг нэвтрүүлэх талаар үр бүтээлтэй гүйцэтгэх удирдлагаас ТУЗ-д тогтмол тайлангаас практикийг тогтмолжуул үй ажиллагааны нээлттэй байдлыг хангах шаардлагатай.

Мөн ТӨК-ийн гүйцэтгэх удирдлага блон ТУЗ-өөс өөрийн гишүүд болон бусад удирдлагад олгож буй цалин урамшуулалыг тайлан балансандаа тусган нийтэд заавал мэдээлж байх ёстой. Ялангуяа ТУЗ-ийн гишүүд, Гүйцэтгэх удирдлагын цалин урамшуулал нь нийтэд  ил тод нээлттэй  байх мэдээллийн нэг хэсэг мөн.

Ингэснээрээ эрх бүхий албан тушаалтнууд эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж, компанид хохирол учруулах явдлыг арилгахад чухал алхам болох юм.

Мөн ТӨК-ийн ТУЗ-ийн ажиллагааг сайжруулж, түүн дээр компанийн үйл ажилагаа төвлөрөн явагддаг болгох. ТӨХ-ны тайланд төрийн өмчлөлд байгаа хувьцааны хэмжээ болон түүний өөрчлөлт, ТӨК-ийн үйл ажиллагааны үр дүн, төрийн хувьцаа эзэмшлийг хэрхэн хэрэгжүүлж ирсэн байдлыг тусгасан байдаг. Харин энэхүү тайланг нийтэд мэдээлэх асуудал хангалтгүй байгааг анхаарч засах.

Хувьцаа эзэмшигчийн энэ эрхээ хэрэгжүүлэх нөхцлийг компанийн зүгээс хэрхэн хангахыг болон ямар албан тушаалтан хариуцан хэрэгжүүлэхийг өөрийн дүрэм, журамд тодорхой зааж, түүнийг холбогдох албан тушаалтан мэддэг, биелүүлдэг байх ёстой.

Эдгээр мэдээлэлд компанийн үйл ажиллагааны үр дүн болон эд хөрөнгийн хөдөлгөөний талаархи мэдээлэл байхаас гадна компанийн удирдлагын цалин урамшуулал, тэдгээрээс компанитай хийсэн гэрээ хэлцлүүд тусгагддаг.  

Энэ бүхэн нь хувьцаа эзэмшигчид компани дээр болж байгаа үйл явдлын талаар ядахдаа жилд нэг удаа тодорхой мэдээлэл авах бололцоог хангадаг юм. Хуульд хувьцаа эзэмшигчдэд хүргэхээр заасан эдгээр мэдээлэл нь аливаа шийдвэр гаргахад шаардлагатай байдаг учраас компани тэдгээрийг цаг тухайд нь бүрэн хэмжээгээр өгч байхаас гадна компани дээр болж буй томоохон үйл явдлыг СЗХ-ноос гаргасан журмын дагуу мэдээлж байх үүрэгтэй. Хувьцаа эзэмшигчдийн хурал хүчин төгөлдөр болох ирцийг хуульд 50-иас дээш байхаар заасан бөгөөд энэ нь зайлшгүй биелүүлэх доод босго юм. Тухайн компанийн хувьд өөрийн онцлог, бололцоог тооцсоны үндсэн дээр жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн оролцоог хангах үүднээс энэ босгыг өндрөөр тогтоох боломжтой.

Иймд тэрхүү гэрээнд заасан эрх, үүргээ цаг тухайд нь хэрэгжүүлэх явдал чухал. Ялангуяа ажиллагчид болон хэрэглэгчид үйл ажиллагааны  цөм байдаг тул тэдгээртэй харьцах талаар тусгайлсан бодлого болосруулж ажиллах нь чухал. Компани харилцагч талуудад нааштай сэтгэгдэл төрүүлэх үүднээс тэдгээртэй харилцах харилцаанд хүндэтгэлтэй хандах, харилцан ашигтай байх гэх мэт баримтлах нийтлэг зарчмуудыг бодлогын баримт бичигтээ тусгах нь зүйтэй. Аж ахуйн харилцааны талаар гарсан маргааны шийдвэрлэх асуудлыг хэрхэн зохицуулах асуудлыг ч гэсэн журамдаа тусгах нь зүйтэй.

Компаниуд санхүүгийн тайлангаас гадна үйл ажиллагааны тайланг гаргаж хувьцаа эзэмшигчдэд хүргүүлэх ёстой. Энэ талаар Компанийн тухай хуулийн өөрчлөлтөөр тодорхой заалт орсон байгаа. Ялангуяа компанийн ТУЗ энэ тайланг бэлтгэхэд чухал үүрэгтэй оролцохоор байгааг анхаарах хэрэгтэй. Өмнө нь гүйцэтгэх удирдлагаас ирүүлсэн илтгэлийг ХЭХ-д шууд танилцуулдаг байсныг өөрчилж ТУЗ өөрөө тайлангаа тавихаар болгосон.

Хуульд заасан хугацаа нь нийтлэг хугацаа. Энэ хугацааг нааш татах бололцоо компанид байгаа. Тайлан хугацаандаа гарах нь санхүүгийн тайлан болон аудиторын дүгнэлт гарах хугацаанаас хамаарах тул тайланг гаргах ажиллагааг эрт эхлүүлэх арга хэмжээг авах нь зүйтэй.

Компани түүний дотор ТӨК нь олон нийтийн хөрөнгөн дээр ажиллаж, нийтэд зорулсан үйл ажиллагаа явуулдаг тул түүний үйл ажиллагааны талаар гарч буй сайн, муу томоохон үйл явдлын талаар нийтэд заавал мэдээлдэг байх ёстой. Ингэж байж тухайн компани дээр болж байгаа үйл ажиллагааг олон нийт мэдэж түүний үндсэн дээр өөрсдийн шийдвэр, саналаа гаргах нөхцөл бүрэлдэх болно.

ТӨК-уудад хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа өнөөгийн нөхцөлд бололцоотой бол олон улсад нэр хүндтэй аудитын компанийг сонгох нь том хөрөнгө оруулагчдийн итгэлийн хүлээхэд ач холбогдолтой юм. 

Гэхдээ зөвхөн гадаадын нэр хүндтэй аудитыг сонгоно гэсэн зарчим баримтлаад байвал дотоодын аудитын компаниудыг чадвхижуулах боломжгүйд хүргэх сул талтай нөгөө талаар гадаадын аудитын компаниудын Монголд ажиллаж буй аудиторууд зөвхөн СТОУС, АОУС зэргийг олон жил баримтлаад хэвшсэн компаниудтай л ажиллаж сурсан, үндэсний компаниудын үйл ажиллагааны онцлог, учирч буй бэрхшээлтэй асуудлыг ойлгодоггүй, тэдгээрийг хэрхэн сайжруулах талаар ажил хэрэгч зөвлөмж өгөх чадавхи муу, монгол ажилтнууд нь зөвхөн англи хэлтэй гэдэг шалгуурар сонгогдсон байдаг зэрэг дутагдалтай талтай учраас зөвлөмж дүгнэлт нь компанийн  үйл ажиллагааны өнөөгийн практикаас ихээхэн хол байдаг дутагдалтай тал олонтоо тохиолдож байгаа.

Ийм учраас төрийн өмчит компанид аудит хийх байгууллагыг сонгохдоо олон улсад нэр хүндтэй аудитын фирмийг сонгосон тохиолдолд үндэсний туршлагатай аудиторууд оролцсон багийг ажиллуулахыг шаарддаг байх бодлого баримтлах нь зүйтэй. Хөндлөнгийн аудиторыг сонгох шалгуурыг өөрийн компанийн тухайн үеийн шаардлага, онцлогтой нийцүүлэн ТУЗ-өөс тогтоох нь зүйтэй. Үүнээс гадна Компанийн тухай хуульд заасан байгаа хөндлөнгийн аудиторт тавих нийтлэг шаардлагыг мөрдөж ажиллах нь аудитор нь компанийн хувьд хараат бусаар дүгнэлт гаргах нөхцөл болохыг анхаарч үзэх хэрэгтэй. Хөндлөнгийн аудитын гол зорилго нь тухайн компанийг сонирхогч түүний дотор хөрөнгө оруулагч нарт санхүүгийн тайлангийн үнэн зөвийг нотлох явдал учраас аудитор нь компанитай аливаа холбоо хамааралгүй, хөрөнгө оруулагчид итгэх хөндлөнгийн этгээд байх ёстой. Гэтэл ТӨК-д хийсэн Төрийн аудиторын дүгнэлтийг гадны хөрөнгө оруулагч аль ч тохиолдолд хөндлөнгийн гэж үзэхгүй.

Манайд төрийн болон ТӨК-ийн удирдлагын авч буй цалин урамшуулал, хөнгөлөлт, давуу эрх зэрэг нь үндсэндээ нууц мэдээлэл гэж үзэх нь зөв мэт үздэг хандлага бадаг. Гэтэл тэдгээр нь нийтийн өмчөөс авч байгаа гэдэг утгаараа нийтэд заавал ил байх ёстой гэдэг нь олон оронд хэвшсэн түгээмэл ойлголт юм.

Манайд хуульд ийм заалт байгаа боловч одоогоор энэ талаар компаниуд тодорхой зүйл хийгээгүй л байна. ТУЗ-ийн үйл ажиллагаа гишүүдийн оролцооноос шууд хамаарах тул гишүүн бүрийн оролцоог үнэлж дүгнэж байх хэрэгтэй. Энэ талаар манайд тэр тусмаа ТӨК-ийн ТУЗ-ийн гишүүдийн оролцоо хангалтгүй урсгалаараа байгаа.

Хэрвээ жилийн тайланд энэ асуудлыг тусгадаг бол гишүүдээс ТУЗ-ийн ажиллагаанд оролцох оролцоонд томоохон өөрчлөлт гарах болно. Манай компаниудын хувьд энэ асуудал харьцангуй шинэ зүйл учраас тайланд хэрхэн тусгах нь төвөгтэй байж магадгүй. Иймд энэ талаар дэлхийн томоохон компанийн жилийн тайлангаас санаа авч болох юм. Тэдний хувьд энэ талын асуудал ердийн зүйл учраас сайн туршлага их байгаа. 

Манай компаниуд түүний дотор ТӨК-ийн хувьд сонирхлын зөрчилтэй гэрээ хэлцлийг нийтэд нээлттэй мэдээллэх нь компанид элдэв зүйлийг өндөр үнээр шахах, эсвэл хямд үнээр компанийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бусад зүйлийг авах зэрэг компанийг хохироосон үйл ажиллагааг таслан зогсооход чухал ач холбогдолтой. Иймд хуулийн энэ заалтыг хэрэгжүүлэх талаар компаниуд чармайлт гаргаж ажиллах шаардлагатай байна.

Төрийн өмчийн компаниудын хувьд гүйцэтгэх удирдлагын хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааны үр ашиг, санхүүгийн болон бүх төрлийн тайлагналын үнэн зөв байдал, хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хянахад дотоод аудит чухал үүрэгтэй.

Манай улсын Компанийн засаглалын кодексын 1.7.2-т компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагааг хариуцан гүйцэтгэж буй гүйцэтгэх удирдлага, түүний гишүүд, ажилтан албан хаагчдын үйл ажиллагаанд тавих дотоод хяналтын тогтолцоог гүйцэтгэх удирдлагаас хараат бус хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулж үр дүнгээ ТУЗ-д тайлагнадаг, үйл ажиллагааных нь журмыг ТУЗ тогтоодог хэлбэрээр зохион байгуулна гэж заасан.

Дотоод аудитын албаны дүгнэлт тайлан нь зөвхөн ТУЗ дээр танилцуулагддаг төдийгүй бүх шатны гүйцтгэх удирдлагад танилцуулагддаг тэдний хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагааг сайжруулахад чиглэгддэг байх ёстой.

Ер нь компанийн тухай хуулийн 82.1-д “... шаардлагатай гэж үзвэл тодорхой асуудал эрхэлсэн байнгын болон түр хороог байгуулж болно” гэж заасны дагуу ялангуяа ТӨК-ийн хувьд тухайн үед үүссэн асуудлыг шийдэхтэй холбогдож түр хороог тодорхой асуудлыг шийдэх үүднээс байгуулан ажиллуулах нь өнөөгийн нөхцөлд чухал юм.

Компанийн жилийн тайлан болон компани дээр гарч буй томоохон үйл явдлын талаар нийтэд мэдээллэж байх гэдгийн хүрээнд хороод өөрсдийн үйл ажиллагаа гишүүдийн талаар мэдээлэл өгч байх нь зүйтэй юм. Энэ нь хөрөнгө оруулагчид болон бусад сонирхогч талуудад нэн чухал мэдээлэл байдаг. 

Компанийн тухай хуульд орсон томоохон өөрчлөлтийн нэг нь ГЗ-ын албан тушаалд нэр дэвшүүлэх болон томилох ажиллагаа юм.

Хэрвээ хуульд заасны дагуу ГЗ-ыг томилоогүй бол уг томилгоо хууль бус болж түүний гаргасан шийдвэрүүд бүгд эрх зүйн хувьд хүчин төгөлдөр бус болоход хүрч энэ нь компанид томоохон эрсдэл үүсгэх тул үүнийг байнга анхаарч байх шаардлагатай.

Компани гүйцэтгэх захирлын албан тушаалд ажиллах хүнд тавих шалгуурыг компанийхаа тухайн үеийнхээ бодлоготой уялдуулан ТУЗ-ийн дэргэдэх нэр дэвшүүлэх хорооноос боловсруулан гаргаж түүндэ тохирох хүнийг шилж сонгон олох, эсвэл боломжтой гэж үзсэн хүнийг энэ талаараа сурган дадлагажуулж, бэлтгэх зэрэг асуудлыг тусгасан гүйцэтгэх захирлын залгамжлагийн бодлоготой байх нь зүйтэй.

Энэ нь жижиг бөгөөд нэг төрлийн ажил үйлчилгээ нэг төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг компанийн хувьд болох мэт боловч олон ХЭ-тэй, тэдгээрт төр оролцдог, гадаадын хөрөнгө оруулалттай, хэмжээний хувьд томорч байгаа компанийн хувьд магадгүй бие даасан орон тооны эсвэл зарим том компаний хувьд тодорхой алба ч байж болох юм. Манай практикт гол төлөв ТУЗ-ийн дарга эсвэл гүйцэтгэх захиралтай илүү ойр ажиллахаас гадна тэдний өгсөн үүрэг даалгаврын дагуу гол төлөв ажиллах тул тэд нэр дэвшүүлэх нь зөв байж болох юм. Гэхдээ ТУЗ-ийн дэргэд дэх нэр дэвшүүлэх хороогоор заавал орж байх нь бодлогын хувьд зөв юм.

Олон улсын зарим байгууллагаас гаргасан ТУЗ-ийн үйл ажиллагааг дүгнэх асуулга бүхий загвар байдаг. Түүнийг ашиглан өөрийн компанийн тийм асуулга загвартай болох нь зүйтэй. ТӨК-ийн хувьд ТУЗ болон түүний гишүүдийн тухайн жилд хийсэн ажлыг дүгнэдэг тогтолцоо манайд алга байна.

Үүний дагуу ТӨК2-ийн ТУЗ-д төрийг төлөөлөх гишүүдийг ТӨХ нэрийг дэвшүүлж байгаа боловч энэ ажиллагаа тухайн компанийн хувьд хэрхэн явагдах талаар компанийн дүрэмд дэлгэрэнгүй зааж өгөх нь зүйтэй.

Ялангуяа сүүлийн үед төрийн эзэмшлийн хувьцааг ТӨХ-оос гадна салбарын яамд эзэмших болж байгаа тохиолдолд нэр дэвшүүлэх ажиллагааны зохицуулалтыг  дүрэмд заасан байх нь зайлшгүй болж байна.