Монголын эдийн засагт учирч болох эрсдэл, боломж, өнөөгийн төлөв байдлыг Олон Улсын Валютын сан, Дэлхийн банк, Сангийн яам, Монголбанкны төлөөлөгчид өөрсдийн өнцгөөс хэрхэн тайлбарлаж, ямар дүгнэлт өгснийг танд хүргэе.

Макро эдийн засгийн зохицуулалт хийх талаасаа эерэг үр дүнд хүрсэн

Нил Сэйкер /Олон улсын валютын сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгч/

-Одоогийн байдлаар хямрал гэж ярьж болохгүй гэж бодож байна. Өнгөрсөн жилүүдэд тодорхой хүндрэлүүд байсан нь үнэн. Монголын хувьд гадаад эдийн засаг, зах зээлийн орчин тааламжтай байсангүй. Зэс, нүүрсний үнэ огцом унасныг та бүхэн мэдэж байгаа. Дээр нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эрс буурсан. Тийм учраас энэ бүх хүчин зүйлс эдийн засагт маш сөргөөр нөлөөлсөн. Өнгөрсөн хэдэн жилд төсвийн зардал өссөн нь төлбөрийн тэнцэлд сөргөөр нөлөөлж байсан. Харин одоо бодлогын орчин өмнөхөөс хавьгүй дээрдсэн гэж бодож байна.

Бодлого тодорхойлогчид бодит нөхцөл байдлыг маш сайн ойлгосон тул асуудлыг шийдэхэд чиглэгдсэн өргөн хүрээтэй макро өөрчлөлтийн нэгдсэн төлөвлөгөө хэрэгжүүлж байна. Хэрэв энэ төлөвлөгөөг бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлж чадвал ирэх он жилүүдэд байдал дээрдэх нь гарцаагүй. Эдийн засагт маш чухал үүрэгтэй гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт бараг зогсчихлоо. Үүнээс үүдээд эдийн засгийн өсөлт удааширч байгаа нь ойлгомжтой. Ер нь эдийн засгийн гол хөдөлгөгч үзүүлэлтүүд бүгд удааширч байна. Инфляци ч буурах төлөвтэй болсон байна. Хөрөнгө оруулалтын орчинг эрс сайжруулах замаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй гэсэн зөвлөгөө өөрийн эрхгүй урган гарч ирж байна. Монголын Засгийн газар ч энэ асуудлыг сайн ойлгож байгаа.

Ерөнхийдөө макро эдийн засгийн зохицуулалт хийх талаасаа эерэг үр дүнд хүрсэн гэж болно. Валютын эрэлт ч буурсан байна. Өөрөөр хэлбэл валютын ханш, гадаад валютын нөөцөд ирэх дарамт хөнгөрсөн гэсэн үг. Өнгөрсөн саруудад валютын ханш нэлээд тогтвортой байгаа нь хадгалагдлаа. Хэрэв мега төслүүдийн хөрөнгө оруулалт эхэлж, нийт хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулж, Засгийн газар макро бодлогын өөрчлөлтийн нэгдсэн төлөвлөгөөгөө тууштай хэрэгжүүлбэл эдийн засгийн илүү эерэг, таатай орчин бүрдэх нь гарцаагүй. Ингэснээр цаашдаа Монголыг чиглэх гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж, эдийн засгийн тогтвортой бөгөөд эрүүл орчин бүрдэнэ.

Төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх боломжуудыг судалж байна

Г.Батхүрэл /Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын дарга/

-Монголын эдийн засгийн өсөлт 2014 оноос эхэлж саарсан. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт эрс буурсан. Ингэснээр эдийн засаг удааширсан. Энэ хугацаанд Монгол Улсын Засгийн газар болзошгүй хямралаас сэргийлэх, эдийн засгийн хүндрэлээс гарах төлөвлөгөө боловсруулах хэрэгтэй гэж үзсэн. Ингээд уг төлөвлөгөөг УИХ-аас баталж өгсөн бөгөөд үүнийг хэрэгжүүлснээр эдийн засгийн өнөөгийн хүндрэлээс гарах боломжтой гэдгийг хэлмээр байна. Энэ бодлогыг хэрэгжүүлээд хэдхэн сар болж байгаа ч, зарим үр дүнгүүд аль хэдийнэ гарч эхлээд байна. Жишээлбэл оны эхний улиралд гэхэд гадаад худалдааны тэнцлийн ашиг нэмэгдэж, 370 сая орчим ам.доллар болсон. Энэ нь төлбөрийн тэнцэлд яах аргагүй эерэг нөлөө үзүүлсэн. Ингэснээр төгрөгийн ханш ч тогтворжиж, сүүлийн нэг сард ялимгүй чангарсан үзүүлэлттэй ч гарлаа. 

Сангийн яамны хувьд бид тодорхой сорилтуудтай нүүр тулсан боловч нөгөө талаас энэ нь боломж байж болох юм гэж харж байгаа. Бид төсвийнхөө бүтцийг сайжруулж, зарлагаа илүү бодитой төлөвлөж чадсан. Орлогын төсөөлөл ч “хөрсөндөө буусан”. Одоо хэр нь гадаад зах зээлд зарим түүхий эдийн үнэ ханш нь төсвийн орлогыг бүрэн төвлөрүүлэх хэмжээнд хүртэл олигтой сэргэж чадахгүй л байна. Гэхдээ төсөвт тодотгол хийж, зардлыг бууруулсан учраас энэ нь төсвийн нийт тэнцэлд эерэг нөлөө үзүүлнэ.   Жил бүр улсын төсвийн алдагдлыг батлахдаа ДНБ-ий нэрлэсэн үнийн тодорхой хэмжээнд барихаар баталдаг. Харин энэ жилийн хувьд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний таван хувьтай тэнцэхээр батлагдсан. Мэдээж төсвийн алдагдлыг хэрхэн санхүүжүүлэх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Одоогоор бид дотоодын зах зээлд Засгийн газрын бонд арилжаалах замаар үүнийг хийж байна. Энэ нь харьцангуй өртөг өндөртэй арга л даа.

Хувийн хэвшилд энэ нь тийм сайнаар тусахгүй. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны банкууд хувийн хэвшилд зээл олгож, хөрөнгө оруулалт хийхийн оронд Засгийн газрын бондыг худалдаж авахад хүрнэ гэсэн үг. Энэ нь тийм сайн, хүсээд байх зүйл биш юм. Тийм учраас Сангийн яам энэ бүтцийг өөрчлөхийг зорьж ажиллаж байгаа. Энэ оны эхний улиралд бид ердөө 30 тэрбум төгрөгийн дотоодын үнэт цаас арилжаалсан. Төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх шаардлагатай харьцуулахад энэ бол бага тоо. Төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэхэд амаргүй байгаа нь үнэн боловч бид төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх боломжуудыг харьцуулан судалж байна. Одоо бид 2015 оны төсвийг дахин тодотгох талаар ярилцаж байна. Энэ удаад зөвхөн зарлагаа бууруулахаар хязгаарлагдахгүй болов уу. Түрүүн хэлсэнчлэн бид төсвийн бүтцийг хэрхэн өөрчилж, зорилтот зах зээлд чиглүүлэх вэ гэдэг асуудал хөндөгдөнө. Төсвийн алдагдал болон төсвийн урсгал тэнцлийг сайжруулах талаар бусад орны туршлагыг ч судалж байгаа.

Хөрөнгө оруулалт огцом унана гэдэг том сорилт байсан

Жеймс Андерсон /Дэлхийн банкны Монгол дахь суурин төлөөлөгч/

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт гэнэт ингэж огцом унана гэдэг яах аргагүй том сорилт байсан. Эдийн засгийн өсөлт удааширч, импорт буурч, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт унасан сөрөг орчин нөхцөлд ажиллах шаардлагатай болсон. Одоо хамгийн гол нь эдийн засгийнхаа өсөлтийг хангахын тулд чухам ямар алхам хийх ёстой вэ гэдэгт анхаарах ёстой. Шинэ Засгийн газар тав, зургадугаар сарын өмнө байгуулагдаад тулгарсан хүндрэл бэрхшээлийн талаар илэн далангүй, нээлттэй ярьж эхэлсэн. Мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ингэж огцом буурахад нөлөөлсөн өмнөх шийдвэрүүдээ хү­лээн зөвшөөрч, нийт хө­рөнгө оруулалтын орчныг сайж­руулах, өмнө хийсэн алдааг засч залруулах талаар арга хэмжээ авч эхэлснийг хэлэх нь зүйтэй. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг хэрэгжүүлж, зардлаа бууруулж, үүссэн нөхцөл байдалд илүү бодитой үнэлгээ өгсөн гэж боддог. Үүний дээр төсвийн алдагдал хийгээд өрийн хувьд өмнөхөөсөө хамаагүй бодитой, амьдралд дөхөм, биелүүлж болохоор зорилтууд тавигдсан байна. Гэхдээ одоо энэ төлөвлөгөөгөө амьдралд хэрэгжүүлэх дээр хамаг анхаарлаа хандуулах ёстой. Энэ бол хамгийн чухал асуудал. Заримыг нь аль хэдийнэ хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн байгаа. Заримыг нь хэрэгжүүлэх гэж байна. Жишээлбэл төсвийн алдагдал. Энэ бүхнийг орлогын бодитой тооцоон дээр тулгуурлаж хийх нь маш чухал. Орж ирэх орлоготойгоо уялдуулаад шаард­лагатай тохиолдолд зардлаа тохируулах боломжтой болно. Ер нь илүү ихийг хийх шаардлага хэзээд байдаг хойно, хийх юм зөндөө бий. Жишээлбэл макро эдийн засгийн менежментийн асуудал байна. Үүнийг “За, одоо бид үүнийг хийгээд дуусчихлаа. Одоо боллоо” гэдэг асуудал биш шүү дээ. Ирээдүйд ч гэсэн энэ асуудал тулгамдсан хэвээр л байх болно. Ялангуяа байгалийн баялгийн салбараас ихээхэн хамааралтай эдийн засагтай Монгол шиг орны хувьд энэ тун чухал асуудал.   

Хөрөнгө оруулалтын орчны хувьд Засгийн газраас ерөнхийдөө гадаад, дотоод зах зээлд эерэг дохио өгч эхэлсэн гэж боддог. Тэр ч байтугай өнгөрсөн шийдвэрүүд хөрөнгө оруулалтын орчны итгэл сулрахад хүргэсэн гэдгийг ч хүлээн зөвшөөрч, үүссэн нөхцөл байдлыг сайжруулах талаар бодитой алхмууд хийгдэж байгаа. Монгол Улс хөрөнгө оруулалтын орчин дээр гаргасан өмнөх алдаатай шийдвэрүүдээ засч залруулах эрмэлзэл сонирхолтой байгаа нь нэгэнт харагдсан. Гэхдээ үүнийг олон талаас харж болно. Нэгдүгээрт эрх баригчид богино хугацааны ашгийн хойноос хөөцөлдөж, том гэрээ хэлцэл байгуулахын төлөө хэт яарч байна гэх жишээтэй юм хэлж болно. Гэхдээ энэ нь гол асуудал биш. Юу хамгийн чухал вэ гэхээр урт хугацааны хөрөнгө оруулалт орж ирэх тэр нөхцөлийг бүрдүүлж өгөх нь хамгаас чухал. Итгэлийг бий болгож, итгэлцлийг сэргээж, Монголыг гэрэлт ирээдүй хүлээж байна гэсэн сэтгэгдэл төрүүлэхэд цаг хугацаа хэрэгтэй.

Эдийн засгийн төлөв тогтвортой бөгөөд эерэг

С.Болд /Монголбанкны ерөнхийлөгчийн зөвлөх, ерөнхий эдийн засагч/

-Өнгөрсөн хоёр жилд хэрэгжүүлсэн макро эдийн засаг, тэр дундаа мөнгөний бодлогыг өнөөдрийн өнцгөөс харвал үндсэндээ 2013 онд үүсч болзошгүй байсан эдийн засгийн хямралаас урьдчилан сэргийлсэн гэдэг нь ойлгомжтой болно. Бүтцийн болон тогтол­цооны асуудалтай, цөөн салбарт түшиглэсэн, төрөлжөөгүй эдийн засагтай улсад урьд өмнө нь гарч байгаагүй гадаад орчны асар том сөрөг нөлөөлөл, цочрол бий болсон үед түүний эсрэг тодорхой хариу арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон. Тэрхүү хариу арга хэмжээ нь сүүлийн хоёр жилд эдийн засгийг тогтворжуулах, улмаар зөөлөн газардуулах бодлогын сонголт байсан.

Энэ нь эдийн засгаа богино хугацаанд огцом унагахгүй, агшуулахгүй, чанга газардуулахгүй байлгахад чиглэгдсэн бодлого байв. Үүний дүнд төлбөрийн тэнцлийн 2013 оны хямралт нөхцөл байдлаас шалтгаалж нийт эдийн засаг, санхүүгийн салбарт учрах эрсдэлийг бууруулж, сөрөг нөлөөллийг нь зөөлрүүлсэн. Нийгмийн дундаж давхаргын бодит орлогод ирэх ачааллыг багасгасан. Мөн банкуудын төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадвар болон өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний үзүүлэлтүүд алдагдахаас, санхүүгийн салбарт тогтворгүй байдал үүсэхээс сэргийллээ.  Урт хугацааны, тогтвортой үргэлжлэх боломжтой хуримт­лалын бодлогыг ч эхлүүлсэн. Эдгээр цогц арга хэмжээг дээр хэлсэнчлэн урьд өмнө тохиолдож байгаагүй төлбөрийн тэнцлийн хямралт нөхцөл байдал, цочролын эсрэг хэрэгжүүлсэн юм.

Энэ оны эхний дөрвөн сарын макро үзүүлэлтүүдээ харвал нэлээд эерэг хандлагууд, зарчмын өөрчлөлтүүд гарсан болох нь харагдаж байна.

Гадаад худалдааны тэнцэл, төлбөрийн урсгал тэнцэлд 2-2.5 тэрбум ам.долларын буюу томоохон эерэг өөрчлөлт гарлаа. Цаашид ч энэ байдал хадгалагдахаар байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтгүй болчихсон орчинд ч эдийн засаг тэлэлттэй хэвээр байна гэсэн үг. Инфляци буурсаар зорилтот түвшинд хүрэхээр төсөөлөгдөж байна.

Гадаад валютын нөөц тогтвортой байж, зургаан сарын импортын хэрэгцээг хангахуйц байгаа. Сүүлийн нэг сарын хугацаанд валютын зах Монголбанкны ямар ч оролцоогүйгээр тогтвортой байв. Мөнгөний нийлүүлэлт, зээлийн өсөлт саарсаар даруухан түвшинд хүрч ирлээ. Энэ нь мэдээж нийт эрэлт хумигдсантай холбоотой. Ерөнхийдөө хамгийн хүнд  үе ард хоцорч, цаашид эдийн засаг эрүүл, зохистой хурдаар, тогтвортой тэлэх суурь нөхцөл бүрдэж байна.

Бид энэ оны эдийн засгийн төлвийг тогтвортой бөгөөд эерэг гэж харж байгаа. Учир нь эдийн засгийн зөөлөн газардалт дуусч, оны эхнээс эдийн засагт зарим эерэг бөгөөд зарчмын өөрчлөлтүүд гарсан. Мөн макро бодлогын өөрчлөлтийн нэгдсэн төлөвлөгөөг амжилттай хэрэгжүүлж, зохих үр дүнд хүрэх болов уу гэсэн хүлээлт байна.

Макро бодлогын цогц өөрчлөлт нь таван үндсэн тулгууртайг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Үүний эхнийх нь төсвийн зохистой бодлого. Сангийн яам оны эхнээс нэгдсэн төсвийн зарцуулалтаа нэлээд хумьсан. Энэ нь эдийн засгийн гадаад тэнцвэрийг дэмжих чиглэлд тооцоолж байснаас илүү богино хугацаанд үр дүн авчирч байна.

Импорт 30 гаруй хувиар буурч, төлбөрийн урсгал тэнцэл оны эхнээс алдагдалгүй гарч эхэлж буй. Мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нь өмнө таамаглаж байснаас илүү хурдацтай саарч байна. Цаашдаа ч гадаад сектор, мөнгөний агрегатуудын үзүүлэлт таамаглалаас бага гарах төлөвтэй байна.

Нөхцөл байдал ийнхүү өөрчлөгдөж байгаатай уялдан оны эхний улирал, эхний дөрвөн сарын үзүүлэлт дээр үндэслэн ОУВС макро үзүүлэлтүүдийн өмнөх төсөөллөө шинэчлэх болов уу гэж бодож байна.

Энэ онд дансны урсгал алдагдлыг санхүүгийн дансны урсгалаар бүрэн санхүүжүүлэх боломжтой. Ингэснээр төлбөрийн тэнцлийг алдагдалгүй байлгах боломжтой гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл нийт эрэлт буурч, урсгал дансны алдагдал өөрөө багасч байна. Нөгөө талаас, төлбөрийн тэнцлийн зөрүүг арилгах хэд хэдэн хувилбар байна. Тухайлбал, Зас­гийн газрын гадаад зээлийн боломж хуулийн хүрээнд нэмэгдсэн. Хувийн хэвшил гаднаас валютын эх үүсвэр татах боломжууд ч байна.

Монгол Улсын эдийн засгийн урт хугацааны хандлага эерэг гэж болно. Гэхдээ богино хугацааны сорилтууд бий. Мэдээж ийм сорилт бүхий нөхцөл байдалд гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй. Бүр хасах руугаа орчихсон байгаа үед эдийн засгийн өсөлтийг санхүүжүүлэх бусад арга хэрэгсэл, хувилбар, эх үүсвэрүүдийг ашиглах нь зүйтэй. Тухайлбал, багцын болон бусад хөрөнгө оруулалт. Тэгж байж эдийн засгийн тэнцвэртэй өсөлтийг богино хугацаанд хадгална шүү дээ. Гэхдээ үүний хажуугаар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг сэргээх ажлаа заавал хийх ёстой. Хөрөнгө оруулалт орж ирвэл мэдээж нөхцөл байдал хавьгүй дээрдэж, илүү эерэг үр дүн гарах нь тодорхой.

Б.ТУЛГАТ